मुंबईपासून सुमारे ३५० कि.मी. अंतरावर असलेल्या कोकणातील रत्नागिरी जिह्यातील गणपतीपुळ्याचे गणेशस्थान पेशवेकालीन अती प्राचीन आहे. या लंबोदराच्या स्थानाचा इतिहास मुद्गल पुराणादी प्राचीन वाङमयात पश्चिमद्वार देवता या नावाने आहे.

गणपतीपुळे इतिहास – History of Ganpatipule in Hindi

हिंदुस्थानच्या आठ दिशांत आठ द्वार देवता आहे. त्यापैकी गणपतीपुळ्यातील देवता ही पश्चिमद्वार देवता आहे. मोगलाईच्या काळात ( सुमारे इ.स. १६०० च्या पूर्वी ) आज ज्या ठिकाणी स्वयंभू गणेश मंदिर आहे, त्या ठिकाणी डोंगराच्या पायथ्याशी केवड्याचे बन होते. त्या ठिकाणी बाळंभटजी भिडे हे ब्राह्मण रहात होते. ते गावचे खोत होते. मोगलाईच्या काळात भिडेंवर संकट कोसळले. भिडे हे दृढनिश्चयी होते. “आलेले संकट निवारण झाले तरच अन्नग्रहण करीन”, असा निश्चय करुन त्यांनी आराघ्य दैवत मंगलमूर्तीची उपासना करण्यासाठी या केवड्याच्या बनात तपस्या करण्यासाठी मुक्काम केला.

अन्नपाणी वर्ज करणाऱ्या भिडेंना एके दिवशी दृष्टांत झाला की, “मी या ठिकाणी भक्तांच्या कामना परिपूर्ण करण्यासाठी आगरगुळे (गणेशगुळे) येथून दोन गंडस्थळे व दंतयुक्त स्वरुप धारण करुन प्रकट झालो आहे. माझे निराकार स्वरुप डोंगर हे आहे. माझी सेवा, अनुष्ठान, पूजाअर्चा कर, तुझे संकट दूर होईल.” असा दृष्टांत झाला. त्याच कालखंडात खोत भिडे यांची गाय सतत काही दिवस दूध देत नव्हती. म्हणून गुराख्याने बारीक लक्ष ठेवले. तेव्हा त्याला दिसले की सघ्याच्या मूर्तीच्या जागी डोंगरावरील एका शिळेवर गायीच्या स्तनातून सतत दूधाचा अभिषेक होत होता. हा प्रकार त्याने खोतांना सांगितला, त्यांनी तात्काळ सर्व परीसराची सफाई केली व त्यांना दृष्टांतातील गणेशाची मूर्ती आढळली. त्या ठिकाणी गवताचे छप्पर घालून त्यांनी छोटेसे मंदिर उभारले. सारी धार्मिक कृत्ये भिडे भटजींनी सुरु केली.
गणपतीपुळ्याला गणपतीपुळे हे नाव कसे पडले याचीही एक कथा आहे. पूर्वी या गावात फारशी वस्ती नव्हती. वस्ती झाली ती गावाच्या उत्तरेच्या बाजूला. गाव पश्चिम दिशेने उतरण असून बराचसा भाग पुळणवट आहे. हिंदुस्थानच्या पश्चिम भागाची मुख्य सीमा जो सिंधुसागर आहे, त्या लगतचे गाव असून सकल देवतांमध्ये आराध्यदैवत अशी श्री मंगलमुर्ती तिने आपल्या निवासस्थानाला योग्य ठिकाण असे पाहून या समुद्रकिनारी निवास केला आहे. समुद्रापुढे पुळणीचे (वाळूचे) भव्य मैदानात गणपतीचे महास्थान असल्यामुळे या गावाला गणपतीपुळे म्हटले जावू लागले.

गणपती मंदिर

स्वयंभू गणपती मंदिर हे गणपतीपुळेचे सर्वात प्रसिद्ध मंदिर आहे आणि गणपतीपुळे मध्ये भेट देण्यासारखे सर्वोत्तम ठिकाण आहे. हे 400 वर्ष जुने गणेश मंदिर आहे जे स्वयं-निर्मित पुलाचे आहे जिथे पांढरे वाळूशिवाय काहीच नाही. हे 1600 वर्षांपूर्वी सापडलेल्या गणपतीचे स्वयं निर्मित मोनोलिथ असल्याचे मानले जाते. हजारो यात्रेकरू गणपतीच्या नैसर्गिकरित्या तयार केलेल्या मूर्तीला भेट देण्यासाठी येतात, जी स्वतःचा अवतार मानली जाते. इतर हिंदू मंदिरांप्रमाणे, येथील देवता पश्चिमेकडे तोंड करतात आणि पश्चिम दरवाजा देवता किंवा पश्चिमेचे रक्षण करणाऱ्या देवतांपैकी एक मानले जातात.

गणपतीपुळेच्या भेटी दरम्यान जेव्हाही तुम्ही स्वयंभू गणपती मंदिराला भेट देता, तेव्हा त्यांचे दर्शन घेण्याव्यतिरिक्त, तुम्ही दररोज सकाळी संध्याकाळी पूजेला उपस्थित राहून त्यांचे आशीर्वाद मिळवू शकता, या दरम्यान संपूर्ण शहर ढोलताशाच्या मंत्रमुग्ध सुरांनी गजबजते. 

कसे पोहचाल How to reach Ganpatipule

जे पर्यटक गणपतीपुळेला भेट देण्यासाठी विमानाने प्रवास करण्याचा विचार करत आहेत, त्यांना सांगूया की गणपतीपुळेला थेट विमान कनेक्टिव्हिटी नाही. छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ मुंबई आणि पुणे विमानतळ हे गणपतीपुळेचे जवळचे दोन विमानतळ आहेत जे गणपतीपुळेपासून अंदाजे 352 आणि 335 किलोमीटर अंतरावर आहेत. एकदा तुम्ही विमानाने प्रवास केल्यानंतर मुंबई किंवा पुणे विमानतळावर पोहचल्यावर, तुम्ही विमानतळावरून गणपतीपुळे पर्यंत टॅक्सी भाड्याने घेऊ शकता किंवा या मार्गावर वारंवार जाणारी बस घेऊ शकता.

रत्नागिरी रेल्वे स्टेशन हे गणपतीपुळेचे सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन आहे जे गणपतीपुळेपासून सुमारे 30 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे रेल्वे स्टेशन समृद्ध रेल्वे नेटवर्कद्वारे पुणे, मुंबई, सोलापूर, गोवा, ठाणे, सांगली आणि कोल्हापूर सारख्या भारतातील बहुतेक प्रमुख शहरांशी चांगले जोडलेले आहे.

गणपतीपुळे अनेक प्रमुख शेजारच्या शहरांशी विचित्र हिरव्यागार निसर्गरम्य रस्त्यांच्या सुव्यवस्थित नेटवर्कद्वारे चांगले जोडलेले आहे. गणपतीपुळे हे देशातील इतर प्रमुख शहरांशी नियमितपणे खाजगी आणि राज्य-चालित बस आणि कॅबद्वारे जोडलेले आहे. वैकल्पिकरित्या, तुम्ही पुणे, मुंबई, सांगली, कोल्हापूर, सोलापूर, गोवा आणि रत्नागिरीसारख्या जवळच्या शहरांमधून गणपतीपुळेलाही भेट देऊ शकता.