गुढी पाडवा हा हिंदू धर्मातील एक महत्वाचं सण आहे, जो सन १७७६ च्या विक्रम संवत मध्ये मनायला सुरुवात झाली. ह्या सणाला उगादी असंही म्हणतात. ह्या दिवशी नव्या सालाची सुरुवात केली जाते, ज्यामुळे हा सण नववर्षाच्या रूपात मानला जातो.
गुढी पाडवा सणाला म्हणजे नवीन आरंभ आणि नवीन आशा. ह्या सणाला साजरा करण्यासाठी लोकांनी घराघरी गुढी व कांदिल सजवायला सुरुवात करतात. गुढी म्हणजे धाग्याने बांधलेलं आणि उंची घेतलेलं फळाचं झेंडा आहे, ज्याला अर्थ, धन, समृद्धी व शक्तीच्या प्रतीक म्हणून मानलं जातं. सणाच्या दिवशी लोकांनी नाच-गाणं केलं, विशेषत: लोणगाणं म्हणजे भारतातील परंपरागत माणसांचं नृत्य.
ह्या सणाला गुढी पाडवा ह्या नावाने म्हणतात कारण हा सण पाडव्याच्या पहिल्या दिवशी साजरा होतं. ह्याला “पाडव्याचा दिन” म्हणतात.
या प्रकारे गुढी उभारली जाते
गुढी ही उंच बांबूपासून तयार केली जाते. त्याच्या एका टोकाला रेशमी कापड, कडुलिंब, फुलांचा हार आणि साखरेची माळ बांधून त्यावर तांबा किंवा चांदीचं भांडं बसविला जातं. गुढी नंतर पाटावर तांदूळ ठेवून उभी केली जाते. पाटाभोवती रांगोळी काढली जाते. ह्या दिवशी हिंदू नववर्ष सुरू होते.
गुढी म्हणजे विजय चिन्ह. हा सण कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशात उगाडी आणि महाराष्ट्रात गुढी पाडवा म्हणून ओळखला जातो.
महत्त्व
ह्या सणाला चैत्र महिन्यातील या तिथीनुसार सर्व युगांतील सतयुगाची सुरुवातही याच तिथीपासून झाली असे मानले जाते. ह्या सणाला साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक मानला जातो. गुढीपाडव्याच्या दिवशी श्री रामजींनी वानरराज बळीच्या अत्याचारातून लोकांना मुक्त केले तेव्हा तिथल्या लोकांनी आपला आनंद व्यक्त करण्यासाठी घराघरात विजयाचा झेंडा फडकावला होता. गुढीपाडव्याच्या दिवशी ब्रह्माजींनी विश्वाची निर्मिती केली. शालिवाहन शकाची सुरुवात गुढीपाडव्याच्या दिवशी झाली असे मानले जाते.
चविष्ट पदार्थ
महाराष्ट्रात गुढीपाडवा मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो. या दिवशीचे आरोग्यासाठीही फायदेशीर असे पदार्थ नैवेद्य म्हणून तयार केले जातात. कडुलिंबाचे खास महत्त्व असल्याचे सांगितलं जातं. या दिवशी गोड पक्वान्नांसोबत कडुलिंबाची पाने खाण्याचीही परंपरा आहे. या दिवशी चैत्र नवरात्र सुरू होते तसेच परंपरेनुसार घटस्थापना केली जाते.
कडूलिंबाचा महत्व
ह्या दिवशी कडूलिंबाचा खास महत्त्व आहे. या दिवशी गुढीला कडूनिंबांच्या कोवळ्या पानांची डाग बांधली जाते. या दिवशी गोड पक्वान्नांसोबत कडूलिंबाची पाने खाण्याची परंपरा आहे. कडूलिंब सेवन केल्याने आरोग्य चांगले असते. तसेच ह्या महिन्यात भरपूर उकडे असतात. कडूलिंब सेवन करण्याने शरीरातील उष्णता कमी होते.
चैत्र नवरात्र
ह्या दिवशी चैत्र नवरात्र सुरू होते आणि परंपरानुसार घटस्थापना केली जाते. लोक फुलांनी आपली घरे सजवतात, अंगणात रांगोळी घालतात. गुढीपाडवा नवीन कपडे परिधान करतात.
गुढीपाडव्याच्या दिवशी काय करावे-
अभ्यंगस्नान:
सकाळी उठून प्रथम अभ्यंगस्नान करावे. शरीराला तेल लावून नंतर ऊनपाण्याने स्नान करावे. तोरण: आम्रपल्लवांची तोरणे तयार करून प्रत्येक दाराशी लाल फुलांसहित बांधावी. पूजा: सर्वप्रथम नित्यकर्म देवपूजा करावी. तसेच वर्षप्रतिपदेला ब्रह्मदेवाची पूजा करुन महाशांति करावी. नंतर होमहवन आणि ब्राह्मणसंतर्पण करावी. तसेच विष्णूंची पूजा करुन ब्राह्मणाला दक्षिणा द्यावी. या प्रकारे शांती केल्याने सर्व पापांचा नाश होतो, आयुष्य वाढतं आणि समृद्धी येत. ज्या वारी गुढी पाडवा येत असेल त्या वाराच्या देवाची पूजाही करावी. गुढी उभारावी: सर्वात महत्त्वाचं विजयाचं प्रतीक म्हणजे गुढी उभारावी.
पंचागश्रवण:
ज्योतिषाचे पूजन करून त्याच्याकडून किंवा उपाध्याकडून नूतन वर्षाचे पंचांग अर्थात् वर्षफल श्रवण करावे. पंचांग श्रवण केल्याने लक्ष्मी लाभते, आयुष्य वाढतं, पाप नाश होतो, निरोगी राहतात, चिंतिले कार्य साधले जातात. कडूलिंबाचा प्रसाद: पंचाग श्रवणानंतर कडूनिंबाचा प्रसादाचे महत्त्व आहे. लिंबाची फुले, कोवळी पाने, चण्याची भिजलेली डाळ, मध, जिरे आणि थोडासा हिंग घालून त्या केलेला प्रसाद ग्रहण करावा.
भूमीपूजन :
या दिवशी जमीनीत नांगर करा. या दिवशी नांगरण्यामुळे जमिनीची क्षमता वाढते. या दिवशी शेतीची आणि बैलची देखरेदारी करा. शेतकऱ्यांना नवीन कपडे द्या. या दिवशी शेतीकडून काम करणार्‍या आणि बैलांच्या आहारात भोपळा, मुगाची डाळ, तांदूळ, पुरण, आणि इतर पदार्थ असावे.
दान:
या दिवशी गरुजू लोकांना दान द्यायला पितर संतुष्ट होतात. तसेच हा दिवस सुखाच्या, समाधानाच्या, आनंदाच्या वातावरणात मंगल गीते, वाद्य, कथा ऐकता घालवा.